Ekonomi ve Dış Politika Araştırmalar Merkezi (EDAM) Yönetim ve Denetim Kurulu Üyesi Hamid Akın Ünver’in “Türkiye’de Doğruluk Kontrolü ve Doğrulama Kuruluşları” isimli raporu, Türkiye’de alanında ilk olan çalışmalardan biri. Aynı zamanda Kadir Has Üniversitesi’nde öğretim üyesi olan Hamid Akın Ünver, kendi ifadesiyle “üzerinde uzun süre çalıştığı” bu raporu önceki gün yayınladı.
Öncelikle Türkiye gibi yalan haberin siyasi mücadele biçimi olarak kabul edildiği bir ülkede “Doğrulama Kuruluşları” üzerine bir çalışma yapılması oldukça önemli. Bu alandaki eksikliği, yaptığı çalışma ile doldurmaya çalışan Hamid Akın Ünver’e bir teşekkür etmek gerekiyor.
Mamafih, araştırmasını incelediğimizde bir bilim adamında olması gereken objektifliğe yakışmayan bir metin karşımıza çıkıyor. Bu örneklere kısaca göz atalım.
Temasa geçmeden yüzeysel aktarım
Raporun, 63, 72, 73, 74 numaralı dipnotlarına baktığımızda H. Akın Ünver’in Mehmet Atakan Foça (Teyit.org kurucu), Baybars Örsek (IFCN Direktörü), Erkan Saka ve Sarphan Uzunoğlu (IFCN Türkiye Değerlendirme ekibi üyeleri) ile birebir röportaj yaptığı görülmekte. Ancak Ünver hakkımızda bir bilgi bulamadığını belirtiyor. Bu kadar önemli bir konuda ciddi bir çalışma yapan bir akademisyenden beklendiği gibi Akın Ünver’in de projelerimizle ilgili birincil kaynaklara, yani kurumumuza başvurması beklenirdi. Ancak bu rapor hazırlanırken herhangi bir kişi herhangi bir şekilde kurumumuzla temasa geçmemiş, bir röportaj ya da bilgi talebinde bulunmamıştır. Kurumuzun https://bosphorusglobal.org/tr adresinde iletişim bilgilerimiz mevcut olmasına rağmen temasa geçmeyen Akın Ünver, bu “ihmal”den kaynaklanan bilgi eksikliği nedeniyle kurumumuzun projeleriyle ilgili bariz hatalar yapmıştır.
- Raporda Yanlış Projelerin Yer Alması
Öncelikle, “Utanç Günlüğü” bir doğrulama projesi değildir. Ayrıca “Utanç Günlüğü”, “Real Economy”, “FETO Facts” projelerimiz “Günün Yalanları” projesinin alt projeleri değildir. Hepsi ayrı bir amaç üzerine kurulmuş, ayrı ayrı yayın politikaları olan projelerdir. Akın Ünver de eminiz takdir edecektir ki kendi hazırladığı rapordan sonra EDAM’ın her faaliyeti Akın Ünver’in raporunun alt kolu olmayacaktır. Buradaki bilgi yanlışının “Doğrulama Kuruluşları” hakkında hazırlanan bir rapora yakışmadığı su götürmez bir gerçektir.
- Bazı Sitelerin İngilizceleri Raporda Yer Alırken Türkçe Versiyonlarına Yer Verilmiyor
FETO Facts’in yer aldığı bir listede FETÖ Gerçekleri’nin neden yer almadığı da ayrı bir merak konusudur. Benzer ayrışma Real Economy ve Ekonomi Gerçekleri hesapları için de mevcuttur. Eğer Akın Ünver, kurumumuzla temasa geçip bilgi isteseydi, FETÖ Gerçekleri’nin Twitter hesabının Fetullahçı Terör Örgütü mensuplarının şikâyetleri nedeniyle kapatıldığını da anlatma fırsatı bulurduk ve belki de kurumumuz hakkında çıkan iddialara neden cevap vermediğimizi de kendisine aktarabilir, böylece raporunun zenginleşmesine katkıda bulunabilirdik.
- “Bizim İçin En İyisi” Projesi Raporda Yer Almıyor
Eğer konu “doğrulama” ise 31 Mart Referandumu sürecinde ulusal ve uluslararası düzeyde yalanlarla mücadele eden “Bizim İçin En İyisi” projesinin de yer alması gerekirdi. Alman devlet televizyonu ARD’de çıkan yalan başta olmak üzere[1] pek çok yalan ve yanlış bilgiyle mücadele eden “Bizim İçin En İyisi”, saha çalışmaları da yapmış, bu alanda doğrulama faaliyetinin sokağa yayılmasına da örnek olmuştur.
- Fact-Checking Turkey’e Haksızlık
Akın Ünver’in raporunda belirttiği üzere Fact-Checking Turkey, Türkiye hakkında uluslararası medyada yer alan yanlışları düzeltmek için kurulmuş ilk İngilizce sitedir ve halen bu alanda rakipsizdir. Bu zamana kadar uluslararası medyada (özellikle Batı medyası) yer alan çok sayıda haberi düzelten projemiz Akın Ünver’in raporunun yazılı kısmında sadece 8 yerde geçmektedir. Raporun 16. Sayfasındaki ifadeleri olduğu gibi aktarıyoruz:
“Bu bölümü sonlandırırken, anlatılan platformların sosyal medya erişimine ilişkin son bir söz söyleme gereği duyulmaktadır. Dijital popülerlik açısından (Twitter, Facebook, Instagram ve Youtube’daki takipçi sayısına göre ölçülmektedir) en çok rağbet gören platform, adı geçen dört platform- da yaklaşık 2 milyon toplam takipçiye sahip EvrimAgaci.org olmuştur. Evrim Ağacı’nı takip eden Teyit.org (863 bin) ve Doğruluk Payı (346 bin) da dikkate alındığında bu üçlü, Türkiye’deki doğruluk kontrol ekosisteminin en popüler dilimini oluşturmaktadır. YalanSavar, Malumatfuruş, Günün Yalanları, Fact-Checking Turkey ve Doğrula.org’un toplam takipçi sayıları (261 bin) bile, Doğruluk Payı’nın tek başına sahip olduğu takipçi sayısından azdır. (Vurgular bize ait)
YalanSavar, Malumatfuruş, Doğrula.org gibi sitelerin takipçi sayılarıyla ölçülen “dijital popülerlik” gibi bir beklentinin içinde olup olmadığını bilmemiz şüphesiz mümkün değil. Fakat, Günün Yalanları ve özellikle Fact-Checking Turkey’in böyle bir derdi yoktur.
Fact-Checking Turkey kurulduğu tarihten itibaren uluslararası medyada Türkiye hakkında çıkan çok sayıda yalanı düzelttirmiştir. Birkaç örnek vermek gerekirse:
ABD merkezli Buzzfeed News’te 16 Nisan 2017 tarihinde, referandumdan hemen önce, yeni anayasada “Cumhurbaşkanına savaş ilan etme yetkisi verileceği” iddiası,
İngiltere merkezli The Guardian gazetesinde 7 Aralık 2017 tarihinde yayımlanan makalede “Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 15 Temmuz darbe girişiminden bu yana uluslararası arenada yalnızlaştığı ve hiçbir yurt dışı resmi ziyarete gitmediği” iddiası,
İsrail’in Haaretz gazetesinde 23 Nisan 2020 tarihinde yayımlanan makalede “FOX Ana Haber sunucusu Fatih Portakal’ın tutuklandığı” iddiası,
İngiliz BBC’de 7 Mayıs 2020 tarihinde, “Türkiye’den gönderilen 400 bin koruyucu önlüğün standartlara uygun olmadığı” iddiası,
Fact- Checking Turkey ekibi tarafından düzelttirilmiştir.
Fact-Checking Turkey’in çalışmaları yabancı basının dikkatini çekmiş, İngiliz The Guardian gazetesi 15 Şubat 2017 tarihinde yayınladığı bir makalede[2] Fact-Checking Turkey projesinden bahsederek profesyonel bir çalışma olduğunu yazmıştır.
Makalenin yazarı Jasper Jackson “Boğaziçi Küresel yalnızca doğrulama konusundaki yazılı ve görsel prensiplere riayet etmek noktasında değil, aynı zamanda güvenilir bir kaynak olmanın gerektirdiği süreç ve gereklilikleri benimsemekte de başarılı olmuştur. Bu bağlamda, kendilerine yakın siyasi düşüncedeki herkes için de tartışmalar ve alternatif görüşleri benimsemek için etkili argümanlar üretmektedir.” değerlendirmesini yapmıştır.
Fact-Checking Turkey projesinin etkili bir doğrulama projesi olmakla birlikte tarafsız olmadığını söyleyen Jackson, buna delil olarak, Türkiye Cumhuriyeti hükümetinin ve Türkiye’nin itibarının desteklenmesi için mücadele ettiğini ve Fetullahçı Terör Örgütü’nün tehlikelerinin anlatıldığı FETO Facts projesinin yürütülmesini göstermiştir. Kanaatimizce, Türkiye’nin itibarının desteklenmesi ve FETÖ tehlikesine karşı yayınlar yapılması her türlü siyasi görüşten bağımsız olarak Türkiye’de yayın yapan her kurumun gönüllü olarak gerçekleştirmesi gereken bir faaliyettir.
Ancak profesyonel çalışma biçimi ile uluslararası basına haber olmuş ve aynı zamanda birçok haber tekzip ettirmiş bir proje olan Fact-Checking Turkey Akın Ünver’in raporunda bir “doğrulama kuruluşu” olarak değerlendirilmemiş, bir propaganda ve gündem belirleme enstrümanı olarak tanımlanmıştır.
- İçerik Sayısı Muamması
Akın Ünver’in raporunda dikkat çeken bariz bir hata da “Doğrulama platformlarının içerik sayısına göre sıralaması” (Sayfa 20) grafiğidir. Bu veriyi web sayfalarındaki içerik sayısına göre sıraladığını iddia etmektedir.
https://gununyalanlari.com/tum-yalanlar adresinde sitemizde yer alan tüm yalanlar mevcuttur. Toplam 80 sayfa süren bu yalanlarda ilk 79 sayfada 10 yalan, son sayfada ise 4 yalan olmak üzere 794 yalan yer almaktadır. Bunun dışında sosyal medya hesaplarımızdan yalanladığımız ancak siteye almadığımız yalanlar, sitemizin güncellenmesi çalışmaları sırasında eski ara yüzden teknik sorun nedeniyle alamadığımız yalanlar ve haber içeriklerinde yer alan çoklu yalanlar yer almamaktadır.
Örneğin “Güncellendi! Sosyal Medyada Zeytin Dalı Harekâtı’na Kirli Kara Propaganda[3]” başlıklı haberde Zeytin Dalı Harekâtı sırasında atılan tam 104 yalan yer almaktadır. Sayısal anlamda benzer örnek Teyit.org içinde geçerlidir. Teyit.org’un Barış Pınarı Harekatı ile ilgili yalanları derlediği haberinde 27 haber yer almaktadır. Bu bilgiler ışığında bu grafikte yer alan bilgilerin nasıl elde edildiği merak edilmektedir.
- Şeffaflık ve Finansal Kriterler
Akın Ünver’in EDAM için kaleme aldığı raporunda kurumumuzla ilgili dile getirdiği eleştirilerden bir tanesi de finansal kriterlerdir. Kurumumuz bir dernektir ve Dernekler Kanununa tabidir. Dernekler Masasına faaliyet raporlarını vermekte ve yasal denetimlerden geçmektedir. Nasıl ki Ünver’in yöneticisi olduğu ve raporunu yayınladığı EDAM’ın internet sitesinde finansal durumlarını gösteren belgeler yer almıyorsa ve bu durum normal karşılanıyorsa Boğaziçi Küresel İlişkiler Merkezi Derneği için de aynı koşullar geçerlidir. Derneğimizin Yönetim Kurulu Başkanı Süheyb Öğüt’tür. Kurumumuzun faaliyetleri https://bosphorusglobal.org/tr/duyurular adresinde açıkça yer almaktadır. Hatta kendi sitemizde yayınladığımız fotoğraflar, sosyal medya platformlarında türlü komplo teorileriyle paylaşılmakta, sanki gizli toplantılar deşifre ediliyormuş gibi yayınlanmaktadır.
Oysa ki EDAM’ın internet sitesinde yer alan “2015 EDAM-CER Bodrum XI. Yuvarlak Masa Toplantısı[4]” etkinliğine dair toplantı programı linki çalışmamaktadır. Bu durumun takdirini ve Akın Ünver’in çokça önem verdiği şeffaflık ilkesiyle ne derece bağdaşacağını kamuoyuna bırakıyoruz.
- IFCN’nin Denetimini İsteyen Kim?
Raporda yer alan ve Akın Ünver’in bakış açısının ne kadar tarafsız (!) olduğunu gösteren bir diğer ifade de Ünver’in “Uluslararası Doğrulama Ağı’nın (IFCN) üyelik konusunda bizi dikkate almasının muhtemel olmadığı” yönündeki projeksiyonu. Ünver kendi tahminlerini raporuna veri olarak koymaktan çekinmediği gibi bunu bir de “tarafsızlık bakımından önemli bir zayıflık” olarak nitelendiriyor. Kurumumuz IFCN’i bir otorite olarak görmemiş ve herhangi bir üyelik başvurusunda da bulunmamıştır. Ancak EDAM’ın raporu IFCN’e üye olmak için başvurmuşuz da dikkate alınmamış bir gibi bir algı peşindedir.
- Akın Ünver’in Çalışma Metodolojisine Yabancı Değiliz
Akın Ünver’in kurumumuzla temasa geçmeden hakkımızda rapor hazırlaması aslında yabancı olmadığımız bir tutum. Bugüne kadar pek çok gazetede hakkımızda çeşitli iddialar ortaya atıldı, kendisini gazeteci olarak tanımlayan pek çok kişi yazılı ve görsel basında hakkımızda fikir beyan etti. Ancak nedendir bilinmez, hiçbiri bu yayınları yapmadan önce bize herhangi bir soru sormadı, görüşme ya da bilgi talebinde bulunmadı. Bu durum gazeteciliğin temel prensiplerine aykırı olduğu gibi bağımsız akademik araştırmaların da güvenilirliğini de tartışmalı hale getirir.
- Teyit.org Övgüsü
Akın Ünver, hazırladığı raporunda kurumumuz ve projeleri hakkında sübjektif bir bakış açısıyla olumsuz düşüncelerini aktarırken, Teyit.org ve kurucusu Mehmet Atakan Foça hakkında da aynı sübjektif tavrını korumuş, kendisi ve Teyit.org projesi hakkındaki olumlu görüşlerine uzun uzun yer vermiştir.
“Mehmet Atakan Foça, ilk başta tek başına bir doğruluk kontrol seferberliği yürütmeye başlamış, sonrasında dezenformasyonun hacmi karşısında bu işin tek başına yapılamayacağını keşfetmişti. Foça, Teyit.org’u kurarak kişisel çabalarını daha organize ve profesyonel bir uygulama haline getirmeye karar vermişti çünkü medya sistemini etkisi altına alan dezenformasyonun boyutu onu bunaltmıştı.”
“Foça daha sonra verdiği bir röportajda grubun başlangıçta doğruluk kontrol taleplerinin getirdiği baskı altında bunaldığını”
“Teyit.org’un şansı başka bir cephede daha yaver gitmiş”
“Bununla birlikte, 2018-19 seçim döneminin toksik siyasi ortamı yatıştıktan sonra her iki taraf tekrar görüşmeye başladı. Teyit.org, İstanbul’un yeni belediye başkanı Ekrem İmamoğlu döneminde sürdürülebilir bir ortaklık kurulabileceği umuduyla ModyoTV’ye yeni bir teklifte bulundu. Ekim 2019 sonunda ikinci bir anlaşmaya varıldı ancak bu kez ilk anlaşmanın hüsranla sonuçlanmasına neden olan tepkinin bir benzerinden kaçınmak için kamuoyuyla çok daha az bilgi paylaşılmıştı. Bu şekilde Teyit.org, sessiz sedasız Modyo- TV’ye karşılıklı olarak üzerinde uzlaşılabilir ve siyaseten tartışma götürmez içeriklerden oluşan bir doğruluk kontrol havuzu sağlamaya başlamış ve belediye ekranlarından yayına başlamış oldu. Bu anlaşma ve arkasındaki süreç, bağımsız doğruluk kontrol platformlarının halkın katılımını ve halka erişimi en üst düzeye çıkarmak için sansür ve kutuplaşma dönemlerinde bile farklı siyasi partilerle nasıl çalışabileceğine dair önemli bir vaka örneğidir.” (Vurgular bize ait)
Raporun 11. Sayfasında yer alan bu paragraf oldukça dikkat çekicidir. Şeffaf ve bağımsız olduğu ısrarla vurgulanan Teyit.org Akın Ünver’e göre İstanbul Büyükşehir Belediyesi ile detayları kamuoyuna açıklanmayan bir anlaşma imzalamış ve bu anlaşma yürürlüğe girmiştir. Belediye ekranlarında Teyit.org’un hazırladığı hangi videolar dönmektedir? Bu videolar hangileridir? Raporda ve diğer halka açık kaynaklarda buna dair bir veri yer almamaktadır.
Covid-19 pandemisinin İstanbul özelinde en çok konuşulan konularından biri olan “AK Parti trolleri İBB’yi zor durumda bırakmak için Pazar sabahı Fazilet durağında topluca otobüse bindi” iddiası Teyit.org tarafından araştırılmaya değer görülmemiştir. Bu durum IFCN kriterlerine uygun mudur? EDAM raporunda teyit.org’un bu konudaki tutumunun nedenlerine yer verilmiyor ve raporda bunun objektiflik kriterini karşılayıp karşılamadığına dair bir değerlendirme yer almıyor. Oysa ki Akın Ünver raporunda bilimsel bir doğrulama sitesi olan “Yalan Savar” için olası tehditlerden bahsederken hükümetin Covid-19 pandemisi hakkında halka yalan söyleyebileceğini bile ima ediyor. [5]
Akın Ünver’in Teyit.org’a yönelik övgüleri, makalenin bağımsızlığına gölge düşürmektedir. 27 Aralık 2018 tarihinde Teyit.org’un hazırladığı tanıtım videosunda bizzat yer almış bir isim olarak ilgili kurumla olan yakın ilişkileri raporun akışını etkilemiş olabilir. Hatta bize göre EDAM tarafından hazırlanan bu raporun başlığı “Teyit.org Neden En İyisi?” olabilirdi ve böylece okurların rapordan objektiflik beklentisi olmazdı.
[1] https://twitter.com/bizimicineniyi/status/840499675149041664
[2] https://www.theguardian.com/media/2017/feb/15/fact-checkers-are-weapons-in-the-post-truth-wars-but-theyre-not-all-on-one-side
[3] https://gununyalanlari.com/yalan/743-guncellendi-sosyal-medyada-zeytin-dali-harekatina-kirli-kara-propaganda
[4] https://edam.org.tr/2015-edam-cer-bodrum-xi-yuvarlak-masa-toplantisi/
[5] EDAM raporu Sayfa 28
